Middag met circus en citadel

In Brest, waar de tijgers sprongen
in die tent, door ringen in vlam,
hoorde ik jou, eindigheid, zingen,
en zag ik jou, Mandelstam.

De hemel hing boven de kade,
de meeuw hing boven de kraan.
Het eindige zong, het gestage, -
kanonneerboot met broodbomennaam.

Ik groette de tricolore
met een Russisch woord -
Verloren was Onverloren,
mijn hart een vesting oord.

Vertaling: Ton Naaijkens

Beluister dit gedicht in het Duits.
Stem: Christoph Pieper

Ontdek dit gedicht in een minuut

Paul Celan, een Duitstalige Jood die in de Tweede Wereldoorlog zijn ouders verloor, voelde zich sterk verbonden met de Russische dichter Osip Mandelstam. Zijn achtergrond leek op die van Mandelstam en hij bewonderde diens poëzie. In dit gedicht geeft Celan aan hoezeer hij zich met Mandelstam verwant voelt: het komt tot een complete identificatie.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Paul Celan

Cernauti 1920 - Parijs 1970

Getekend door de oorlog

Paul Celan was een Duitstalige Jood die het eerste deel van zijn leven in Cernauti (toen Roemenië) woonde. Door zijn Joodse achtergrond was het voor hem lastig in Roemenië te studeren en in 1938 vertrok hij daarom naar Frankrijk. Hij reisde via Berlijn en maakte daar de Kristallnacht mee, waarin op grote schaal Joden werden aangevallen. Twee jaar later moest hij zijn studie onderbreken vanwege de Duitse bezetting. Zijn ouders werden in 1942 gedeporteerd, ze zouden beiden het concentratiekamp niet overleven. Celan zelf wist uit een arbeidskamp te vluchten en overleefde de oorlog. Hij hield er een levenslang schuldgevoel richting zijn vermoorde ouders aan over.

Liefde in Wenen en Parijs

Na de oorlog hervatte Celan zijn studie in Boekarest en werkte hij als vertaler. Hij kwam veel in aanraking met Russische literatuur en vond daarin inspiratie voor zijn eigen poëzie. In 1947 verscheen zijn eerste dichtbundel. Celan was inmiddels gevlucht voor het communisme en verhuisde in 1948 naar Parijs, waar hij de rest van zijn leven zou blijven wonen. Tevens ontmoette Celan in dat jaar in Wenen de schrijfster Ingeborg Bachmann, met wie hij tot het begin van de jaren ’50 een liefdesverhouding had. Hij zou echter trouwen met Gisèle Lestrange, een kunstenares die hij in Parijs leerde kennen.

Een lastig leven

In 1960 werd Celan beschuldigd van plagiaat. Hij had voor Yvan en Claire Goll, twee Duits-Franse schrijvers, gedichten vertaald en Claire Goll beschuldigde Celan ervan uit haar man’s werk te hebben gekopieerd. Hoewel deze beschuldigingen onterecht waren, bleven ze hem achtervolgen en zou hij er vooral ook psychisch onder lijden. In 1965 werd hij in een psychiatrische kliniek opgenomen, nadat hij zijn vrouw in een aanval van waanzin had willen vermoorden. Hier verbleef hij tot juni 1966, een jaar later was de scheiding een feit.

Overlijden

Op 1 mei 1970 werd het lichaam van Paul Celan gevonden in de Seine. Het is nooit helemaal opgehelderd hoe en wanneer hij gestorven is, maar waarschijnlijk heeft Celan zich op 20 april van een brug in de Seine geworpen en zo zelfmoord gepleegd.

Waar gaat dit gedicht over?

In dit gedicht beschrijft Paul Celan hoe hij zich tijdens een bezoek aan een circus in Brest met dichter Osip Mandelstam verbonden voelde.

Circus

Paul Celan had een speciale relatie met het circus. Dat symboliseerde voor hem fantasie en verandering - de wereld in de circustent was een radicaal andere dan die erbuiten. Ook zag Celan het circus als een plaats voor mensen zonder thuis, een categorie waar hij zelf ook toe behoorde. Dat gold ook voor Osip Mandelstam, die Celan in de circustent voor zich zag. Die had zich na de Russische revolutie ook voortdurend opgejaagd gevoeld en was uiteindelijk in een goelag overleden.

Oorlogsvoorstelling

De circusvoorstelling begon met een sprong van een tijger door vlammende ringen. Celan verwees daarmee naar de verwoesting van Brest in de Tweede Wereldoorlog; het circus bracht oorlogsherinneringen bij hem boven. Zo noemt hij in de tweede strofe de kanonneerboot Baobab. Er lag inderdaad een boot met die naam in de haven van Brest, maar dat was slechts een sleepboot. Tijdens de oorlog was Brest echter een militaire haven geweest. Tot twee keer toe hoorde Celan ‘de eindigheid zingen’, ofwel dacht hij aan oorlog en de dood.

Eindigheid

De derde strofe opent met een groet aan de tricolore – de Franse vlag, met dezelfde kleuren als de Russische vlag voor de revolutie. Celan doet dat met een Russisch woord. Daarmee maakt hij duidelijk dat hij zich aan het einde van de voorstelling, toen de vlag werd gehesen, geheel met Mandelstam identificeerde. Die leefde zelf weliswaar niet meer, maar leefde voort, in het hart van Paul Celan. Dat hart omschreef hij in de laatste regel als een stevige vesting, ofwel een citadel.

Ontstaan van dit gedicht

Vanaf de jaren 1960 verbleef Celan vaak met zijn vrouw in Bretagne, vooral in het dorpje Trébabu en omgeving. Daar vond hij de rust die hij in Parijs miste. Veel gedichten uit die tijd zijn gebaseerd op zijn bretonse indrukken, ze gaan bijvoorbeeld over een menhir of kerkhof dat hij tijdens een wandeling tegenkwam. Nachmittag mit Zirkus und Zitadelle ontstond ook in Bretagne. Celan schreef het nadat hij in 1961 met zijn vrouw en zoon in Brest een circusvoorstelling bezocht.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Paul Celan in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Dit muurgedicht is gerealiseerd in 2003, aan de Middelweg 19 in Leiden. Het was het 90e muurgedicht dat Stichting TEGEN-BEELD realiseerde.

In het gedicht op de muur zijn helaas twee fouten geslopen: Zitadelle is hier in de titel met een ‘c’ gespeld en in de derde regel van onder staat er in plaats van ‘russischen’ ‘russichen’. De keuze van het gedicht is gemaakt door Hetty Leijdekkers en Jan Willem Bruins. Zowel haar symbool, de Franse lelie, als het halve maantje van Bruins, zijn rechtsonder het gedicht op de muur geschilderd. Eerder verscheen al een gedicht van Mandelstam op de muur, de dichter die in het gedicht wordt genoemd.

Paul Celan en de naoorlogse poëzie

Vooral in de naoorlogse poëzie in Duitsland neemt Paul Celan een grote rol in. De vraag, hoe men na Auschwitz nog een gedicht kon schrijven, wordt door Celan beantwoord: door een extreme focus op de taal te leggen en altijd meerdere interpretaties open te houden. Dit was voor Celan ook het belangrijkste, juist omdat hij dichtte in de taal die de moordenaars van zijn ouders gesproken hadden. De taal bleef grotendeels hetzelfde, ondanks alle veranderingen die de mensen hadden doorgemaakt. Door de meervoudige betekenissen liet Celan zien dat juist daarin de kracht van taal en van poëzie ligt.

Citaten

der Tod ist ein Meister aus Deutschland.

de dood is een meester uit Duitsland.

Een regel uit Celans bekendste gedicht, Todesfuge (Sirene)

Wist je dat?

• De zoon van Celan, waarmee hij in Brest de circusvoorstelling bezocht waarop dit gedicht is gebaseerd, werd later zelf circusartiest.
   
• Er is in Leiden ook een muurgedicht van Osip Mandelstam te vinden. Zijn gedicht Leningrad is te vinden op Haagweg 29.
   
• Paul Celan heette eigenlijk Paul Antschel (in het Roemeens Ancel). Toen hij ging dichten maakte hij van zijn achternaam een anagram en zo ontstond de naam Celan.
   
• Paul Celan ontving in 1960 de Georg Büchner Preis, de belangrijkste prijs op het gebied van de Duitstalige literatuur.

Afternoon with a Circus and Citadel

In Brest, before hoops of flame,
in the tent where the tiger leapt,
there, Finite, I heard you sing
there I saw you, Mandelshtam.

The sky hung above the roadstead,
the gull hung above the crane.
What is finite sang, what is constant -
you, gunboat, are called 'Baobab'.

I saluted the tricolore
speaking a Russian word -
things lost were things not lost,
the heart was a place made fast.

Translation: Michael Hamburger

Nachmittag mit Zirkus und Zitadelle

In Brest, vor den Flammenringen,
im Zelt, wo der Tiger sprang,
da hört ich dich, Endlichkeit, singen,
da sah ich dich, Mandelstamm.

Der Himmel hing über der Reede,
die Möwe hing über dem Kran.
Das Endliche sang, das Stete, -
du, Kanonenboot, heißt "Baobab"-.

Ich grüßte die Trikolore
mit einem russischen Wort -
Verloren war Unverloren,
das Herz ein befestigter Ort.

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Chris Flinterman in samenwerking met het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is door Demi van de Wetering. De volgende bronnen zijn geraadpleegd:

• Suhrkamp.de over Paul Celan
• WhosWho.de over Paul Celan
• Encarnação, Gilda. Fremde Nähe: das Dialogische als poetisches und poetologisches Prinzip bei Paul Celan. Würzburg: Königshausen & Neumann, 2007.
• Lorenz, Otto en Nicolai Riedel: „Paul Celan“ in: Kritisches Lexikon zur deutschsprachigen
• Gegenwartsliteratur.
• Ton Naaijkens, De Niemandsroos (Picaron Editions 1991).
• Helmut Böttiger, Celan am Meer (Göttingen 2017).
• Paul Celan: Selected Poems, vertaalt door Michael Hamburger (Penguin 1972)
• Celan-Projekt.de