Leningrad

Terug in de stad mij tot tranen bekend,
In het merg, in het bloed tot het laatste bekend.

Je bent weer terug, dus je vreet je meteen
Door de levertraanmist van de avonden heen.

Zorg dat je de dag van december herkent,
Boosaardige teer is met eigeel gemengd.

Petersburg! En mijn sterven wordt uitgesteld:
Ik heb nog zovelen niet opgebeld.

Petersburg! Ik heb menig adres in mijn boek
Waarmee ik de stem der gestorvenen zoek.

Ik woon driehoog achter in kommer en kwel,
En schrik me te pletter bij iedere bel.

Terwijl ik mijn dierbare gasten verwacht,
Rammelend aan mijn deurketting, ied’re nacht

Vertaling: Vertaalgroep Leidse Slavisten

Beluister dit gedicht in het Russisch.
Ingesproken door: Natalia Baraban

Ontdek dit gedicht in een minuut

Osip Mandelstam keert eind 1930 terug naar Leningrad. De geuren en kleuren van de stad herinneren hem aan vroeger tijden, toen de stad nog Petersburg heette, zijn vrienden nog niet waren opgepakt en hij nog niet geplaagd werd door armoede en angst. Die angst is nu zo aanwezig dat hij hem kloppende aderen geeft en uit zijn slaap houdt. Want iedere nacht kan het regime voor de deur staan.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Osip Mandelstam

Warschau 1891 - Vladivostok 1938

Mandelstam wordt beschouwd als een van de grote Russische dichters van de twintigste eeuw. Mandelstam was bijzonder internationaal georiënteerd, hij zag zichzelf als onderdeel van een Europese ‘wereldcultuur’. Net als zijn vriendin Anna Achmatova liet hij zich inspireren door klassieke poëzie. Mandelstam zag zijn gedichten als flessenpost: ook al kende hij zijn lezers niet, ze moesten begrijpen wat hij wilde zeggen en mochten zijn dichtregels niet als preek ervaren.

Revolutie

Van 1911 tot 1917 studeerde Mandelstam filosofie aan de universiteit van Sint Petersburg. Tijdens die periode debuteerde hij ook als dichter, met veel succes. De Russische Revolutie (1917) zette echter zijn leven op zijn kop. De communisten zagen hem vanwege zijn joodse achtergrond en scherpe pen als gevaar en maakten het hem moeilijk om te publiceren. Hij probeerde het hoofd boven water te houden met het schrijven van kinderboeken en het vertalen van klassieke werken uit de westerse literatuur. Mandelstams eerste geschriften na de revolutie hebben al paniek in de ondertoon. De gedichten die hij in 1928 in zijn verzamelbundel bijeenbracht weerspiegelen totale ontreddering.

Dood en erfenis

De laatste jaren van Mandelstams leven zijn een aaneenschakeling geweest van vervolging, huiszoekingen, arrestaties en verbanning naar de provincie. Toen hij in een strafkamp van uitputting overleed, was zijn werk nauwelijks nog te vinden. Dat zijn gedichten tegenwoordig nog gelezen kunnen worden, was te danken aan zijn vrouw, aan wie hij ze vaak ijsberend in zijn kamer dicteerde. Zij schreef ze op in schoolschriften of leerde ze uit het hoofd. Vanaf de jaren 1960 werd het dankzij haar inspanningen herontdekt en kreeg het een internationaal publiek. Lezers waarderen de rijke beelden en metaforen, die het werk soms moeilijk vertaalbaar maken.

Waar gaat dit gedicht over?

Osip Mandelstam keert in dit gedicht terug naar Leningrad, de stad die hij zo goed kent dat die hem ‘in het merg, in het bloed’ zit. Het is december en dus zijn de dagen kort. Het bruin-gelige kleurenpalet van de zwakke winterzon roept herinneringen op aan de levertraan die hij als kind kreeg, de teerlucht van de haven. Mandelstam denkt aan andere tijden: Leningrad heette nog Petersburg, zijn vrienden waren nog gewoon te bereiken op hun telefoon of adres maar zijn inmiddels opgepakt. Zelf leeft hij nu ook in armoede en angst, de aders op zijn slapen kloppen van spanning. Ieder moment kunnen er ‘dierbare gasten’ voor de deur staan, die met deurkettingen als boeien bewegen zoals hij in het Russisch schrijft: de gevreesde geheime politie die aan de deur komt om hem in de boeien te slaan.

Vorm

De kracht van dit gedicht zit gedeeltelijk in de vorm. Met slechts enkele metaforen (eigeel: de zon? Teer: de kleur en geur van de havenstad?) schildert hij een kleurenpalet waardoor je de winterse stad voor je ziet en zijn wanhoop en verdriet ervaart. Technisch is het een knap gedicht, omdat het ritme zo regelmatig is. Leningrad bestaat uit zeven strofen van ieder twee regels. Iedere regel bestaat weer uit vier anapesten, ofwel vier keer achter elkaar onbeklemtoonde lettergreep-onbeklemtoonde lettergreep-beklemtoonde lettergreep. Daar doorheen heeft hij herhaling gevlochten: woorden als terugkeer en Petersburg komen in het Russisch twee keer terug. De strakke structuur zorgt ervoor dat het niet alleen inhoudelijk sterk is, maar ook krachtig klinkt.

Ontstaan van dit gedicht

Armenië

In 1930 verbleef Mandelstam een tijd in Armenië. Daar vond hij, in tegenstelling tot het onderdrukkende klimaat in de Sovjet-Unie, een oude, levende cultuur. Het inspireerde hem tot de dichtbundel Armenië, waar het belang van ‘eeuwige’ culturele waarden als een rode draad doorheen is geweven. De communisten zagen het als aanval op hun cultuurpolitiek en gaven hem een publicatieverbod.

Leningrad

In december 1930 keerde Mandelstam terug in Leningrad, de stad waar hij opgroeide en studeerde, al heette die toen nog Sint Petersburg. Het contrast met Armenië was enorm. Daar had hij zich vrij gevoeld, had hij zijn zelfvertrouwen herwonnen en was hij voor het eerst in lange tijd weer gaan dichten. In Leningrad wachtte ontgoocheling en angst.

Stadsverhalen

Natalja Baraban draagt dit gedicht voor.

Filmclip: Leendert Beekman, Michiel Keller.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Osip Mandelstam in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Dit gedicht is sinds 1997 te vinden op een muur aan de Haagweg 29 in Leiden. Het was het 55e muurgedicht dat door Stichting TEGEN-BEELD werd gerealiseerd.

Dwars door gedicht loopt een verticale, licht schuine rode baan. Dit is een uitvergroting van het signatuur van Ben Walenkamp. Toen dit gedicht in 1997 werd aangebracht, werkten Walenkamp en schilder Jan Willem Bruins (signatuur: het spinnetje rechtsonder) al vijf jaar aan het realiseren van gedichten op muren in Leiden. De rode baan is een eerbetoon van Bruins aan zijn compagnon. Dat de grote rode diagonaal juist bij een Russisch gedicht verscheen, is geen toeval gezien Walenkamps voorliefde voor Russische poëzie uit de late negentiende en vroege twintigste eeuw.

Osip Mandelstam en Rusland

Poëzie wordt in Rusland enorm belangrijk gevonden. Volgens Pieter Zeeman, die een proefschrift over Mandelstam schreef, waren dichters eeuwenlang diegenen die een andere waarheid dan de officiële verkondigden. Ook Mandelstam deed dat, hij weigerde zich te lenen voor communistische propaganda en moest dat uiteindelijk met zijn dood bekopen. Zijn werk was lang dan ook slechts in een kleine kring bekend.

Omweg

De memoires die weduwe Nadjezjda Mandelstam in de jaren 1960 schreef, maakten internationaal indruk en bevorderden de belangstelling voor het werk van haar echtgenoot Osip Mandelstam. Afschriften van tientallen onbekende Mandelstam-gedichten, zorgvuldig door zijn weduwe bewaard, begonnen in Rusland te circuleren. Russische emigranten in Amerika zorgden voor een driedelige uitgave waarin het oorspronkelijk gepubliceerde werk van Mandelstam en de nieuwe Russische manuscripten zo volledig mogelijk werden bijeengebracht. Die bundels vonden illegaal hun weg naar de Sovjet-Unie, waar hij werd ‘herontdekt’ als een van de grote dichters van de twintigste eeuw.

Taal en klank

Mandelstams werk wordt vaak als moeilijk beschouwd, omdat het doorgaans verschillende interpretaties toelaat en hij met slechts enkele woorden een hele nieuwe wereld schetst. Hij doet dus een beroep op de fantasie van de lezer om het beeld verder in te kleuren. Hoewel in zijn gedichten de laatste regel meestal de belangrijkste is, wordt de gehele betekenis soms pas duidelijk na een aantal keer lezen en luisteren. In het Russisch weegt dit veel minder zwaar dan in een vertaling, want het ritme en de klanken hebben in zijn eigen taal een onmiddellijk droomachtig, bijna hypnotiserend effect. Bij de omzetting in een andere taal is dit het eerste wat verloren gaat.

Citaten

Alleen bij ons hebben ze respect voor de poëzie, alleen bij ons kun je er de doodstraf voor krijgen.

Osip Mandelstam

Zijn poëzie ontstaat uit dromen, hoogst originele dromen die volledig binnen het gebied van de kunst liggen.

Dichter Aleksandr Blok noteerde dit in 1920 in zijn dagboek nadat hij een optreden van Mandelstam had gezien. Van Blok is in Leiden ook een muurgedicht te vinden.

Poëzie is een ploeg die de tijd zo omwoelt dat de diepe lagen, de zwarte aarde van de tijd, boven komen te liggen.

Osip Mandelstam

Zijn talent ondergeschikt maken aan een taak was voor Mandelstam iets onmogelijks. Hij was, hoe hard hij ook zijn best deed, mentaal zelfs niet in staat de lofrede op Stalin te fabriceren die hem zijn leven moest redden.

Kees Verheul, Mandelstams Biograaf

Mandelstam was een van de schitterendste gespreksgenoten: hij placht niet naar zichzelf te luisteren en zichzelf te antwoorden, zoals tegenwoordig alom gangbaar is.
In het gesprek was hij beleefd, spitsvondig en altijd weer anders. Ik heb hem nooit in herhaling horen vallen of oude deuntjes horen fluiten.

Anna Achmatova

Nog voor de terreur goed begonnen was, had Mandelstam haar al onder woorden gebracht, in gedichten van ten hoogste twintig regels, waarin de rijkdom van metrum, ritme, klank, beelden en associaties de inhoud, die op zich al diepzinnig genoeg is, een lading geeft waardoor deze gedichten tot de absolute hoogtepunten in de Russische poëzie van de twintigste eeuw behoren.

Arthur Langeveld en Willem Westseijn

Wist je dat?

Mandelstams vrouw Nadjezjda heeft veel van zijn werk uit haar hoofd geleerd toen hij niet meer mocht publiceren. Het bewaren van papieren teksten was immers levensgevaarlijk. Sommige gedichten heeft ze pas jaren later weer opgeschreven.
Mandelstam hield erg van de klassieke oudheid en ook van Italiaanse renaissance dichters, waaronder Dante Alighieri. Zijn weduwe schreef in haar memoires dat hij altijd een kleine editie van diens Divina Commedia bij zich had, om in de gevangenis te lezen als hij weer zou worden opgepakt. Volgens Anna Achmatova, een bevriende dichter, droeg hij vaak hele pagina’s uit het boek uit zijn hoofd voor. Mede hierdoor werd zij geïnspireerd tot het schrijven van het gedicht Muza, dat ook als muurgedicht in Leiden te vinden is.
Mandelstam heeft in zijn jeugd een korte relatie gehad met de Russische dichteres Marina Tsvetajeva, van wie in Leiden het muurgedicht Mijn Verzen te vinden is.
In 2015 is er in de Nadjezjda Mandelstamstraat in Amsterdam een bronzen kunstwerk van Hanneke de Munck en Chatsjatoer Bjely geplaatst, getiteld: ‘Monument voor de liefde’. Osip en Nadjezjda Mandelstam lijken daarin in vogelvlucht met elkaar verenigd.

Ленинград

Я вернулся в мой город, знакомый до слез,
До прожилок, до детских припухлых желез.

Ты вернулся сюда, так глотай же скорей
Рыбий жир ленинградских речных фонарей,

Узнавай же скорее декабрьский денек,
Где к зловещему дегтю подмешан желток.

Петербург! я еще не хочу умирать!
У тебя телефонов моих номера.

Петербург! У меня еще есть адреса,
По которым найду мертвецов голоса.

Я на лестнице черной живу, и в висок
Ударяет мне вырванный с мясом звонок,

И всю ночь напролет жду гостей дорогих,
Шевеля кандалами цепочек дверных.

I’ve come back to my city. These are my own old tears,
my own little veins, the swollen glands of childhood.

So you’re back. Open wide. Swallow
the fish-oil from the river lamps of Leningrad.

Open your eyes. Do you know this December day,
the egg-yolk with the deadly tar beaten into it?

Petersburg! I don’t want to die yet!
You know my telephone numbers.

Petersburg! I’ve still got the addresses:
I can look up dead voices.

I live on back stairs, and the bell,
torn out nerves and all, jangles in my temples.

And I wait till morning for guests that I love,
and rattle the door in its chains.

Translation: W.S. Merwin

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door het Taalmuseum in samenwerking met Carmen Barnhoorn. De vertaling naar het Engels is door Demi van de Wetering. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

Wikipedia over Osip Mandelstam:
RussianTumble.com over Leningrad
Wie een Hoefijzer vindt en andere gedichten. Osip Mandelstam. Vertaling en nawoord: Kees Verheul. Van Oorschot, Amsterdam, 1974.
Moderne Russische Literatuur: van Poesjkin tot heden. Arthur Langeveld, Willem G. Weststeijn – Amsterdam: Pegasus, 2005
Russische Literatuur. Willem G. Weststeijn – Amsterdam, Meulenhoff, 2004.
Osip Mandelstam. De waarzin voorbij. Peter Zeeman, Kok Agora, 1992.
Laatste brieven 1936-1938. Osip Mandelstam, vertaald door Yolanda Bloem, Gerard & Schreurs, uitgevers te Maastricht, 1986
Anna Achmatova, Vlucht van de Tijd, Gedichten en Herinneringen, Samenstellingen vertaling Hans Boland, Meulenhoff, Amsterdam, 1989.
En de nacht belooft geen dageraad. Anna Achmatova, Keuze, vertaling en nawoord Miriam van Hee, Uitgeverij C. de Vries-Brouwers-p.v.b.a., Antwerpen-Amsterdam, 1985
Nadjezdja Mandelstam, Memoires, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1971.
Mandelstam. The Complete Critical Prose and Letters, Translation by Jane Gary Harris and Constance Link, Ardis, Michigan, 1979.
Leningrad. uit: Het zesde zintuig. Uitgeverij Plantage, Leiden, 1997. Vertaald door de Vertaalgroep Leidse Slavisten. Geschreven in december 1930.)