Eb

Ik trek mij terug en wacht.
Dit is de tijd die niet verloren gaat:
iedre minuut zet zich in toekomst om.
Ik ben een oceaan van wachten,
waterdun omhuld door 't ogenblik.
Zuigende eb van het gemoed,
dat de minuten trekt en dat de vloed
diep in zijn duisternis bereidt.
Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd?

Beluister dit gedicht in het Nederlands.
Stem: Graziella Raiz

Ontdek dit gedicht in een minuut

In het grote licht der dingen is een mensenleven maar klein. Daarover gaat Eb, het gedicht dat M. Vasalis schreef toen ze zelf thuis bleef om op de kinderen te passen, geplaagd werd door het gevoel oud te worden en geconfronteerd werd met de dood. Putte ze troost uit het idee dat de natuur zich constant vernieuwt? Haar zee maakt duidelijk dat wat er ook verdwijnt, er komt altijd iets voor terug.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

M. Vasalis

Pseudoniem van Margaretha (roepnaam: Kiek) Leenmans (1909-1998)

Pseudoniem

Toen Kiek Leenmans in 1936 haar eerste gedichten in het tijdschrift Groot Nederland wilde publiceren, ging de redactie niet akkoord met ondertekening met initialen. Vier jaar later, in het oorlogsjaar 1940, kwam haar eerste dichtbundel uit. Ze werkte toen als psychiater in Amsterdam.

Jeugd en opleiding

Vasalis groeide op in Den Haag en Scheveningen, waar ze vanuit haar slaapkamer uitzicht had op de zee en de duinen. De natuur en de zee komen dan ook vaak terug in haar werk, zoals in dit gedicht Eb. Ze studeerde in Leiden geneeskunde en antropologie en werkte vervolgens als kinderpsychiater.

Oorlogsverleden

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zette Vasalis zich in voor het verzet. Op persoonlijk vlak waren de oorlogsjaren zwaar. Haar zoontje stierf in 1943 aan polio en datzelfde jaar kreeg haar echtgenoot, hoogleraar neurologie Jan Droogleever Fortuyn (1906-1999), een psychose.

Poëzie

M.Vasalis publiceerde slechts drie bundels met in totaal zo’n honderd gedichten. Met dit relatief kleine oeuvre won ze een aantal belangrijke prijzen, beïnvloedde ze een groot aantal dichters en bereikte ze een groot publiek: van haar eerste bundel Parken en woestijnen (1940) zijn meer dan 100.000 exemplaren verkocht.

Waar gaat dit gedicht over?

‘De clou van de hele bundel is het overgaan van de natuur op het “menselijk landschap”’, schreef Vasalis haar uitgever over de dichtbundel Vergezichten en gezichten, waarin ook Eb is opgenomen. Simpeler gezegd: ze onderzoekt verschil en overeenkomst tussen cultuur en natuur. Wat laat Vasalis’ zee ons zien?

Moederschap

Volgens één interpretatie onderzoekt M. Vasalis in dit gedicht haar eigen ouder worden. In de periode dat ze dit gedicht schreef, stopte ze met werken en richtte ze zich op het moederschap. Was dat wellicht het berustend wachten waarvan ‘iedre minuut zich in toekomst omzette’, namelijk de toekomst van haar kinderen? Het was een levensstijl die haar niet zo goed paste en depressieve stemmingen bezorgde, wat misschien terugkomt in een formulering als de ‘zuigende eb van het gemoed’. Maar daaruit kon juist ook weer de vloed voortkomen.

Ouderdom

Of gaat het in dit gedicht niet om haar persoonlijke ervaringen, maar meer om de mensheid in het algemeen? Ieder leven is eindig, maar generaties volgen elkaar altijd op, zoals ook de vloed altijd op het eb volgt.

Ontstaan van dit gedicht

De gedichten die M. Vasalis vanaf 1947 schreef, bundelde ze in Vergezichten en gezichten (1954), waarin ook het gedicht Eb is opgenomen. Dat schreef ze waarschijnlijk in 1953, niet lang nadat ze naar Groningen was verhuisd waar haar echtgenoot hoogleraar werd. Het was in persoonlijk opzicht geen gemakkelijke periode: de noorderlingen bleken niet erg hartelijk, ze moest eraan wennen dat ze zelf niet meer werkte en kort na elkaar overleed haar vader en kreeg ze een miskraam.

Vergezichten en gezichten

De titel van de bundel verwijst naar hoe Vasalis haar gedichten schreef: ze moest ‘in vervoering raken’, ofwel iets beleven of heel intens voor zich zien - gezichten, vergezichten - om erover te kunnen dichten. Aan al haar gedichten ging dus een soort ‘mystieke’ ervaring vooraf.

Ouderdom

Toen deze bundel uitkwam was Vasalis 45 jaar oud en had ze al gemerkt dat het verkrijgen van zulke ervaringen haar steeds minder goed afging. Mede daardoor, en vanwege sterfgevallen in haar omgeving, worden thema’s als volwassenheid, ouderdom, de tijd en de dood als rode draden van deze bundel gezien - thema’s die ook in Eb een rol spelen. Dit was dan ook de laatste bundel die ze uitbracht.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

M. Vasalis in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

In 1927, op achttienjarige leeftijd, ging M. Vasalis in Leiden studeren. Ze begon aan de studie medicijnen, net als haar zus Ank een jaar eerder deed. Ze deelden niet alleen dezelfde studie, maar ook dezelfde kamer, bij een hospita aan de Lijsterstraat 36.

Studententijd

Direct in haar eerste jaar werd Vasalis lid van de Vereeniging van Vrouwelijke Studenten te Leiden (V.V.S.L.), waar ze actief werd binnen de toneelvereniging en genoot van de ontspannen kant van het studentenleven. De V.V.S.L. was gevestigd op Rapenburg 65, hier om de hoek. Mannen en vrouwen hadden toen nog eigen verenigingen, het duurde tot 1973 dat de V.V.S.L. en L.S.C. samen verder gingen als één vereniging onder de naam L.S.V. ‘Minerva’ .

Terug in Leiden

In 2014 raakte de Leidse theologiestudente Josine Heijnen betrokken bij de organisatie van de 115e Dies Natalis van de V.V.S.L. Ze ontmoette Ben Walenkamp, de initiator van het project Gedichten op Muren in Leiden, en stelde hem voor een gedicht van Vasalis op een muur aan het Rapenburg te schilderen omdat daar ooit het Clubhuis was van de V.V.S.L. Samen kozen zij het gedicht Eb. In de signatuur zien we het logo van de V.V.S.L en een Alef, de eerste letter uit het Hebreeuwse alfabet dat Josine koos als signatuur.

M. Vasalis en de psychiatrie

Vasalis werkte als kinderpsychiater en had een grote interesse voor de menselijke psyche. Een belangrijk thema in veel van haar gedichten is dan ook de tragiek van psychische ziekten. Het gedicht De idioot in het bad, waarmee zij in 1936 debuteerde, is daarvan waarschijnlijk het bekendste voorbeeld. Ze beschrijft hoe een man door een verpleegster in bad gedaan wordt. Het gedicht is mooi en tragisch tegelijkertijd. Buiten het bad is de man een idioot, maar in het water leeft hij een keer per week even op:

Met opgetrokken schouders, toegeknepen ogen,
Haast dravend en vaak hakend in de mat,
Lelijk en onbeholpen aan zusters arm gebogen,
Gaat elke week de idioot naar 't bad.

[…]

En elke week wordt hij opnieuw geboren
En wreed gescheiden van het veilig water-leven,
En elke week is hem het lot beschoren
Opnieuw een bange idioot te zijn gebleven.

In de psychiatrie worden haar gedichten heel belangrijk gevonden, omdat ze zo treffend weergeven met wat voor patiënten psychiaters werken.

Citaten

“Woorden hebben in het begin een magische uitwerking: uit een zee van klanken en ritmen komen er ineens een paar voor, die wérken en toegejuicht worden en herhaald, als een kind nog maar nauwelijks loopt en wijst.”

Vasalis herinnerde zich jaren later hoe ze taal ontdekte.

“Ik hoef helemaal niet naar vreemde landen te gaan, want dit is het. Allemaal mensen die net zo zijn als ik, maar dan een beetje anders.”

Zo verklaarde Vasalis later haar besluit om verder te gaan met medicijnen en te stoppen met etnologie

“Ik heb vijf dagen en vijf nachten zo hartstochtelijk geprobeerd mijn eigen leven en gezondheid te storten in het kostbare mannetje en toen ging hij heel alleen in een kwartiertje zijn eigen weg, terwijl wij bij hem zaten en trachtten hem vast te houden.”

Vasalis over het overlijden van haar zoontje tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Wist je dat?

Vasalis was nog erg jong toen ze begon met het schrijven van versjes. Haar moeder hielp haar in het begon nog met het opschrijven ervan. Haar eerste gedichtje schreef ze naar aanleiding van een boodschapje dat ze had gedaan. Ze was voor haar moeder suiker gaan kopen, maar op de terugweg had een hond een gat in de zak gebeten, waardoor alle suiker uit de zak was gevallen en ze zonder suiker thuis was gekomen. Het versje begon met de regels: “heb ik u wel eens verhaald / hoe ik suiker heb gehaald” en eindigde met de regels “moeder zei: hou maar je mond / ’t was de schuld toch van de hond”.
Vasalis werd gelijktijdig lid van de Vereniging voor Vrouwelijke Studenten Leiden (VVSL) als prinses Juliana, en de twee raakten ook bevriend met elkaar. Vasalis is zelfs nog eens uitgenodigd bij Juliana thuis. Na haar studie verwaterde het contact echter.
Vasalis is een latinisering van haar achternaam Leenmans. Het lag voor de hand; haar vader publiceerde eerder poëzie onder de naam ‘de Vazal’. De ‘M’ was volgens haarzelf willekeurig gekozen. Ze nam een pseudoniem omdat ze, toen ze in 1936 voor het eerst publiceerde, niet wilde dat lezers wisten dat de poëzie door een vrouw was geschreven.
In 1982 kreeg Vasalis de P.C. Hooftprijs toegekend, een belangrijke oeuvreprijs. Zelf vond ze dat ze die prijs helemaal niet verdiende omdat ze maar drie dichtbundels had geschreven en na 1954 gestopt was met dichten. Ze was zo verbouwereerd door de eer die haar toebedeeld werd dat ze nauwelijks naar de prijsuitreiking toe durfde te gaan. De prijs bracht haar dusdanig van slag dat ze niet meer in staat was te schrijven. Op dat moment was ze bezig met het schrijven van een dagboek over haar jonge jaren. Pas enkele maanden na de uitreiking pakte ze het schrijven daarvan weer op.

Low tide

I retreat and wait.
This is the time that is not lost:
every minute is transposed into future.
I am an ocean of waiting,
water-thin enclosed by the moment.
Absorbing low tide of the mind,
which ebbs the minutes and which deeply
prepares the high tide in its darkness.

There is no time. Or is there nothing but time?

Translation: Rianne Koene

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Emmy Stevens en het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is gemaakt door Rianne Koene. Er is gebruik gemaakt van de volgende publicaties:

Kroon, D., Ik heb mezelf nog van geen ding bevrijd. Een bundel opstellen over de poëzie van M.Vasalis (Den Haag 1983).
Maas, M., M.Meijer, M.Vasalis - Geert van Oorschot; briefwisseling 1951-1987 (Amsterdam 2009).
Meijer, M., Een orde, waarin ruimte voor de chaos is’ M. Vasalis (1909-1998). In: J. Bel & T. Vaessens (red.), Schrijvende vrouwen. Een kleine literatuurgeschiedenis van de Lage Landen 1880-2010. Amsterdam, 2010, p. 129-134.
Meijer, M., M. Vasalis: een biografie. Amsterdam, 2011.
Perre, R. van de, Grote ontmoetingen: M.Vasalis (Nijmegen 1980).
Vasalis, M., Vergezichten en gezichten. Amsterdam, 1979.