A-ritmische algebra / Slapend sleepliedje

Neem de handschoen op
Litanieën
niet van Italië
Van je nul, een twee, de schrikkeldans
In driekwartsmaat geheel nieuw temidden van zijn maten vijf zes zeven
lees maar, zeven en acht voor de 9
Drie miljoen Trojanen uit Ilion
van voren af aan
12 rosés zo zacht
bij elkaar
zeevaarders steek de zee-engte over
sla 8 op de snelheid
onze golven dragen tot aan uw mond de zilte geur van 13 verse bessen
Door onze vertienvoudigde liefdes worden wij 20 ingebeelden
in ernst, voor 2 een goddelijke wijn
toen ik kwam, stierf u ongeletterd
in uw hersenen een toegeeflijke klank
te zat om het bloed van Jezus te drinken

Kortom KRTSTNDG
zijn wij cowboys uit Arizona in een laboratorium
of proefkonijnen die de horizon houden voor een labyrint?

Vertaling: Jan Buijsse, Judit Autsema en Els Geel

Beluister dit gedicht in het Frans.
Stem: Céline Zaepffel

Ontdek dit gedicht in een minuut

Toen Robert Desnos in 1922 dit gedicht schreef, was hij in de ban van het surrealisme. Dat stelde dat kunst ontstond door je geest de ruimte te geven en vrijelijk te associëren. Desnos deed dat voor dit gedicht rond arithmétique, ofwel rekenen. Maar eigenlijk gaat het gedicht over taal. De cijfers vertegenwoordigen geen aantallen maar krijgen pas betekenis als je ze uitspreekt. Het gedicht is dus een spel met klanken en betekenissen.

Meer weten? Je kunt op deze website het gedicht beluisteren, je verdiepen in de totstandkoming en de maker en ontdekken wat Leidenaren ervan vinden.

Robert Desnos

Parijs 1900 - Theresienstadt 1945

Zoals zoveel jongeren uit kleinburgerlijke Franse milieus keerde ook Robert Desnos zich daar tijdens zijn middelbare schooltijd vanaf. Toen zijn vader hem op zijn zestiende liet kiezen tussen meewerken in de wild- en gevogeltehandel van de familie of het zelf maar uitzoeken, werd het dan ook het laatste. Zijn keuze pakte goed uit: in enkele jaren tijd groeide hij uit tot een prominente Parijse kunstenaar.

Veelzijdig kunstenaar

Desnos liet zich niet alleen inspireren door bekende dichters als Baudelaire, Rimbaud en Apollinaire, maar ook door bandes dessinées, avonturenverhalen en films. Hij schreef gedichten, filmscenario’s, boeken, recensies en journalistieke verhalen en was vanaf 1930 op de radio te horen.

Oorlog

Nadat de Nazi’s Parijs in 1940 bezetten, raakte Robert Desnos betrokken bij het illegale verzetsnetwerk Agir. Hij publiceerde onder verschillende pseudoniemen, totdat hij op 22 februari 1944 door de Gestapo werd gearresteerd en naar Auschwitz werd gestuurd. Begin mei 1945 kwam hij terecht in concentratiekamp Theresienstadt, waar hij op 8 juni in een ziekenbarak overleed.

Waar gaat dit gedicht over?

Op het eerste gezicht lijkt dit gedicht chaos. Gelukkig licht de titel een tikje van de sluier op. ‘Art rythmé; tic’ lijkt moeilijk te lezen, maar klinkt niet erg anders dan arithmétique, ofwel rekenen. Rekenen doe je met cijfers, die komen in het gedicht dan ook herhaaldelijk voor. Ze lijken willekeurig gekozen, totdat je ze uitspreekt. Soms ontstaat er dan een nieuwe betekenis. De eerste regel, Prenez vos 16, wordt zo Prenez vos aises ofwel maak het je gemakkelijk. En de reeks 10-20-2-20 klinkt als divins devins, ofwel goddelijke waarzeggers. Maar wat betekent het?

Klank of betekenis

Dit gedicht gaat eigenlijk niet om wat woorden betekenen, maar om hoe ze klinken. Het leest alsof Desnos zijn gedachten bij allerlei getallen ongefilterd op een rijtje heeft gezet, en dat is misschien ook wel zo. Maar daarmee is het nog geen onzin, want als je het hoort ontstaat samenhang. Soms lijken de klanken op elkaar, zoals bij treize fraises (dertien aardbeien) en onze ondes (elf golven), litanie (gebed) en N’Italie (niet Italië). Ook de letters doen mee. Zo lijkt de reeks F M R F I J een willekeurige reeks letters, maar als je ze uitspreekt ontstaat éphémère effigié, ofwel vluchtige beeltenis. Zo tovert Desnos allerlei beelden op je netvlies.

Proefdieren of cowboys

Neem bijvoorbeeld de laatste zin. Net als in de rest van het gedicht gaat het daar allereerst om de klank. Cowboys / cobayes , l’arizona / l’horizon: in het Frans lijkt het verdacht veel op elkaar. De associaties lijken op het eerste gezicht onzin, maar de rekenles levert een slotzin op waar het publiek van Robert Desnos vast nog lang over heeft nagedacht: zijn wij cowboys uit Arizona in een laboratorium of proefdieren die de horizon aanzien voor een labyrint?

Ontstaan van dit gedicht

In 1922 was Robert Desnos 22 jaar oud en klaar met zijn militaire dienst. In de Parijse kunstwereld ontstond rond die tijd een nieuwe kunststroming, het surrealisme. Surrealisten meenden dat kunst iets was dat uit het onbewuste moest komen, bijvoorbeeld uit de droomwereld. Creativiteit draaide volgens hen om ongefilterde emoties; de kunstenaar moest zien los te komen van beperkingen als logica, regels en tradities. Desnos sloot zich bij hen aan en schreef datzelfde jaar dit surrealistische gedicht.

Podiumdier

Dit gedicht was, zoals veel surrealistische poëzie, in de eerste plaats bedoeld om voorgedragen te worden. Dat gebeurde op poëzieavonden waarin alles draaide om associëren: de taal van de ene dichter riep bij de andere nieuwe beelden op, die het liefst direct werden gedeeld. Poëzie was dan ook vaak een gemeenschappelijke aangelegenheid waarbij meerdere dichters samen op het podium stonden. Het is dan ook opvallend dat Robert Desnos door tijdgenoten geprezen werd om zijn verbale kwaliteiten, zoals bijvoorbeeld in Manifeste du Surréalisme (het Surrealistisch manifest, 1924). Hij maakte grote indruk.

Ik heb een verhaal bij dit gedicht

Heeft dit gedicht een speciale betekenis voor jou? Herinner je nog wanneer je het voor het eerst hoorde bijvoorbeeld? Of ben je het ooit ergens onverwachts tegengekomen? Laat het ons weten op muurgedichten@taalmuseum.nl! We voegen jouw verhaal graag toe aan deze website.

Robert Desnos in Leiden

Foto Anoesjka Minnaard

Het gedicht Art rythmé; tic werd in september 2002 aangebracht op het Da Vinci College, Kagerstraat 7 in Leiden, ter gelegenheid van de opening van een nieuwe vleugel van de school. Het was het 84e muurgedicht daT Stichting TEGEN-BEELD in Leiden realiseerde. De Stichting stelde als voorwaarden dat het gedicht gekozen zou worden uit het interbellum en dat het representatief zou zijn voor een modernistische stroming in een van de talen die op de school werden gegeven. Uiteindelijk werd het dit gedicht, voorgesteld en verdedigd door docent Jan Buijsse. Het werd onthuld door Wouter Bos, destijds PvdA-fractievoorzitter in de Tweede Kamer en door Alexander Pechtold, toenmalig wethouder van cultuur in Leiden.

Vormgeving

Bijzonder is dat het gedicht verspreid is over twee wanden van het gebouw. Op de ene zijde, op een groot blauw vlak van zeker 5 meter hoog, is het gedicht geschilderd en op de andere muur staan drie blauwe balken met op de bovenste de naam van de dichter, op de onderste zijn geboorte en sterftejaar en op de middelste balk een klein rood driehoekje. Deze vorm kan ook gezien worden als een play button of als een pijl naar rechts om aan te geven dat het gedicht zelf om de hoek te vinden is. De signatuur onder het muurgedicht is een afbeelding van een zilveren sikkel. Het is een symbool uit de familie van Jan Buijsse.

Foto Anoesjka Minnaard

Robert Desnos en het surrealisme

Robert Desnos was een van de belangrijkste figuren binnen de surrealistische beweging. Deze ontstond rond 1922 in Parijs en verspreidde zich over de hele wereld. Desnos schreef een groot aantal gedichten die tot de hoogtepunten van het surrealistisch taalgebruik gerekend worden. De bundel Corps et biens, waarin ook dit gedicht is opgenomen, bevat Desnos’ productie tussen 1919 en 1929. De titel van de bundel was veelzeggend: ‘périr corps et biens’ betekent ‘sterven’, ‘disparu corps et biens’, ‘dood’. Desnos gaf er zijn afscheid van het surrealisme mee aan.

Afscheid

In maart 1930 schreef Desnos een kritisch artikel waarin hij stelde ‘dat het surrealisme is weggezakt in het publieke domein, ter beschikking van de renegaten, van de scheurders en de godloochenaars.’ Het surrealisme was volgens hem sleets geworden, het nieuwe was er vanaf en het trok allerlei charlatans aan. Het was volgens hem tijd voor iets nieuws. Zelf vond hij dat op de radio, in die tijd een nieuw medium dat allerlei mogelijkheden bood. Zijn afscheid van het surrealisme werd hem door voormalige geestverwanten niet in dank afgenomen.

Citaten

Desnos spreekt surrealistisch naar believen. De wonderlijke souplesse waarmee hij mondeling zijn gedachten volgt, levert ons schitterende teksten op, zoveel als wij maar willen. Deze gaan echter weer verloren, want Desnos heeft wel wat beters te doen dan ze vast te leggen. Hij leest in zichzelf als in een open boek en steekt geen vinger uit om de bladeren te pakken die verwaaien op de wind van zijn leven.

André Breton, schrijver van Het Surrealistisch Manifest, over de literaire optredens van Robert Desnos (vertaling F. Drijkoningen).

Wist je dat?

• Desnos was in surrealistische kring fameus vanwege zijn vermogen dromen uit te leggen. In zijn radioprogramma’s ging hij daarmee door en legde hij de dromen van luisteraars uit. Ook tijdens zijn gevangenschap in de Tweede Wereldoorlog zou hij er medegevangenen mee geholpen (of: vermaakt?) hebben.
   
• Van dit gedicht bestonden nog geen vertalingen. Jan Buijsse werkte zelf mee aan de Nederlandse hertaling en bemiddelde ook bij de totstandkoming van de Engelse hertaling. Hij noemt het geen vertalingen maar hertalingen "omdat echt vertalen godsonmogelijk is".

Art-rhythmic-tic / Litany lullabyes

Seize your 16
Litanies
not Italy's
Want to, one two, ladies' excuse me
Free, for fur hive, your six in the beehives
You; save 'n ate by 9
Free Trojans from Illion
twelve
dewdrops and rose drops
blue dew so soft
Navigators cross Detroit
at gr8 speed
11 waves carry the sea's scent up to your mouths of 13 de-pressed berries
By our multiplied loves we become useless
divinely entwined
When I came your death was noted
in your seedy brains
too full to drink the blood of Jesus

To sum up, FMRLFEG
are we the cowboys of Arizona in a laboratory
or guinea pigs taking the horizon for a labyrinth?

Translation: Julian Musson, Véronique Dubuisson, Steve Taylor

Art rythmé; tic / Lit temps nie

Prenez vos 16
litanies
n'italie
Inde oeuf, un deux, la muscadence
Troie, qu'âtre neuf dans les seins (les siens) sise
les seins, cet étui pour le 9
Troie m'Ilion
zéro
rosée rose si 12
réseau
navigateurs traversez les 2-3
à toute 8-S
11 ondes jusqu'à vos bouches portent l'odeur marine des 13 fraises
Par nos amours décuplées nous devenons vains
mais 10-20-2-20
quand je vins vous mourûtes
dans vos cerveaux
trop pour boire le 100 du

En somme, F M R F I J
sommes-nous des cow-boys de l'Arizona dans un laboratoire
ou des cobayes prenant l'horizon pour un labyrinthe ?
(Corps et biens - L'Aumonyme 1930)

Meer weten?

Dit lemma is geschreven door Jan Buijsse in samenwerking met het Taalmuseum. De vertaling naar het Engels is door Natasja Oorthuis. De volgende bronnen zijn geraadpleegd:

• Robert Desnos, Corps et biens (ed. Olivier Rocheteau), Éditions Gallimard 2005 (La bibliothèque Gallimard 153)
• Officiële website over Robert Desnos (Le site de l'association des Amis de Robert Desnos)
• Association Atelier André Breton
• Bibliothèque littéraire Jacques Doucet
• Salle 103; Le français au collège de Vinci à Belfort/ Mise en voix et en musique des poèmes de la Résistance
• Desnos.1944-1945
• Reseau-Canope.fr
• Web.Archive.org
• Man Ray, L’étoile du mer op YouTube
• F. Drijkoningen (red.), ‘Het surrealisme’, in F. Drijkoningen et al, Historische avantgarde, Amsterdam 1982 [Huis aan de drie grachten], 275-371
• Dick Broer, ‘Robert Desnos, de onbekende’, in Parmentier 7/3 (1996), 10-17 via DBNL.org